De sloppenwijken van Mumbai staan niet op ieders wensenlijst om te bezoeken. Wie een aantal dagen in Mumbai verblijft kan echter niet om ze heen. Mumbai bestáát voor een groot deel uit sloppenwijken. Verplaats je jezelf door de stad, met de tuktuk, de lokale trein of de taxi, dan zul je zeker meer dan één sloppenwijk passeren. Tot onze grote verbazing bleek ons hotel zelfs aan de rand van een sloppenwijk te staan. Op het moment van aankomst waren wij er nog niet uit of we ook de bekendste sloppenwijk van Mumbai wilden bezoeken, Dharavi.
De sloppenwijken van Mumbai raken ons
Door ons in de wijk rond ons hotel te verplaatsen, raken we steeds meer geïnteresseerd in het leven van de mensen in deze enorme, hectische en dichtbevolkte stad. De extreme armoede en de kracht van de mensen om toch een bestaan op te bouwen raken ons enorm. Het verschil met de zeer rijke bevolking van Mumbai is gigantisch. We zien zoveel op straat, waarvan we diep onder de indruk zijn. Deels toevallig en deels bewust gaan we elke dag één van de echte volkswijken en sloppenwijken in, naast het bezoeken van de bezienswaardigheden van Mumbai. Zo belanden we uiteindelijk ook in Dharavi, de sloppenwijk die sinds de film Slumdog Millionaire in één klap beroemd is geworden. Wij hebben alle wijken zonder gids bezocht, maar hadden er tóch de meest bijzondere, persoonlijke ontmoetingen. Ik neem je mee naar Dharavi en de andere sloppenwijken van Mumbai. Maar ik begin dit blog met enkele beelden van Mumbai die voor altijd op mijn netvlies staan: de mensen die aan ons raampje of onze tuktuk kwamen vragen om “10 Rupees mem, only 10 Rupees”
Enkele beelden vanuit de taxi of tuktuk: “Only 10 rupees mem”
Wij hebben Dharavi en andere sloppenwijken zonder gids bezocht. Sinds Slumdog Millionaire is het sloppenwijktoerisme in deze wijk enorm gegroeid. Voor ons voelde het niet okee met een tour naar Dharavi te gaan. Maak vooral een keus die voor jou goed voelt, maar ga je alleen een sloppenwijk in: gebruik je gezonde verstand! Ik sluit dit artikel af met tips waar je wellicht wat aan hebt.
Van Mahim naar Dharavi
Eén van onze dagen in Mumbai stappen we uit de lokale trein op Mahim. We lopen het station uit aan de Oostkant en kijken uit over een aaneenschakeling van golfplaten daken. Daar achter staan flats, die zonder de enorme muurschilderingen waarschijnlijk een troosteloze indruk zouden maken. Links van ons zien we hoe een groepje mannen een extra verdieping op hun eenvoudige woning aan het knutselen is. Vooruitgang! Zij zijn de eersten die een tweede verdieping maken in dit deel van de wijk. Trots lachen ze, als ik mijn duim naar ze opsteek. In Mahim wandelen we van de ene naar de andere mural. Levensgrote kunstwerken geven deze wijk kleur. Forenzen lopen als een grote kolonie gehaaste, hardwerkende mieren door de wijk. Straatstalletjes verspreiden de meest uiteenlopende geuren van Puri, Dhal en ander ontbijt. Mahim is hét opstappunt van de lokale trein voor dit deel van Mumbai. Midden in de drukte knipt een kapper op straat z’n eerste coupe van de dag.
Sloppenwijken en street art in Mahim
Met onze blonde meiden hebben we in dit deel van Mumbai behoorlijk wat bekijks. Een oud dametje knijpt de jongste van enthousiasme zo hard in haar wang, dat de tranen haar in de ogen springen. Als we de meeste muurschilderingen van Mahim gezien hebben, zoeken we wat te drinken. In Mumbai is het in april om half 10 ’s ochtends al echt warm. Als we voor het winkeltje onze flesjes open draaien, vallen we even stil. Aan de overkant van de weg is een rivier, met daarachter een bonte verzameling bouwwerken. Van hout, steen en golfplaten is een schots en scheve wijk neergezet. Villa Kakelbont in het kwadraat. In de rivier ligt op sommige plekken het plastic wel een meter hoog. Een snelle blik op google maps leert ons dat de wijk aan de andere kant van dat plastic inderdaad Dharavi is. Nu we hier staan, wint onze nieuwsgierigheid het van de twijfel. We willen er in elk geval even rondkijken.
Dharavi – de bekendste sloppenwijk van Mumbai
Dharavi lijkt vanaf onze standplaats wel een beetje op een vesting, met een slotgracht van plastic er omheen. Een eindje verderop zien we een gammele voetgangersbrug over de gracht, schijnbaar de enige in- en uitgang aan deze kant van de wijk. Later merken we dat ook aan de andere kanten er slechts een beperkt aantal in- en uitgangen is, de meesten slechts smalle steegjes, waar je echt goed voor moet kijken om ze te zien. We besluiten de smalle brug over te steken en zien direct een klein winkeltje. De eigenaar is duidelijk verrast ons te zien en gebaart dat we onze lege drinkfles wel in de slotgracht kunnen gooien. Wij stoppen ‘m wel in onze tas hoor. Op zijn aanwijzing volgen we het smalle pad langs het “water”, met links huizen.
Drukte en street art in Mahim en de plastic slotgracht rond Dharavi
Doordat er slechts aan één kant bebouwing is, valt het met het volgepakte gevoel hier wel mee. Dat verandert zodra een huisje van zo’n anderhalve meter breed op ons pad staat. Daar gaat het pad over in een gang, tussen de huizen door. De bewoners van het hoekhuisje zitten ervoor op het stoepje, de rest van de buitenruimte wordt ingenomen door twee geiten en een kip. Op mijn vraag of we het donkere gangetje in kunnen lopen, wordt bevestigend geantwoord. Het voelt alsof we worden opgeslokt. In twee stappen is al het daglicht verdwenen. Als we bij enkele huisjes met openstaande deur naar binnen kijken, zijn we verbaasd hoe klein ze daadwerkelijk zijn. Soms woont er boven een andere familie, soms is er slechts een uitbouwtje, een zoldertje, of er zit iemand kleding te maken op een naaimachine. Voor de deur van één van de huisjes zit een kleuter te poepen boven een krant, die haar moeder daar voor haar heeft neergelegd.
Mooie ontmoeting in Dharavi
Als we verder lopen, verdwijnt het licht steeds meer en lopen we in het schemerdonker door een gang van amper 50 centimeter breed, met aan beide kanten zelf gebouwde huisjes. Een vrouw wenkt ons een steegje opzij in en gebaart ons te wachten. Niet veel later steekt een jonge meid haar hoofd buiten de voordeur. Haar vrolijke verschijning en eigenwijze lach doen me denken aan de Indiase versie van Pippi Langkous. Ik mag haar direct. Ruqaiyya spreekt uitstekend Engels en we raken aan de klets. Eénentwintig is ze en nog een stukje kleiner en waarschijnlijk ook lichter dan onze tienjarige. Ondanks dat zij, haar moeder en tante aan het vasten zijn nodigen ze ons binnen uit en krijgen we Chai aangeboden. Een pak koekjes wordt gauw gehaald en op een schaaltje gelegd. Afslaan is geen optie.
Ontmoetingen in Dharavi, dat ooit de grootste sloppenwijk in India was
Ruqaiyya heeft zichzelf Engels geleerd, met Youtube filmpjes. Haar familie behoort tot de rijkeren in Dharavi. Haar vader heeft een baan als monteur en het huis van haar tante en van henzelf is groter dan gemiddeld in deze wijk. Als we al even zitten te kletsen staat er een roepende man aan de deur. Een bedelaar vertelt Ruqaiyya. Als ze geld hebben, geven ze altijd wat, al is het maar een paar Roepie. De toekomst ziet ze positief. Ze wil graag in het toerisme werken, als haar vader dat toestaat. De familie is Moslim, net als 40% van de inwoners van Dharavi. Vrouwen mogen lang niet van elke man of vader buiten de deur werken. Toch gebeurt dat steeds vaker wel!
In tegenstelling tot wat je online nog geregeld tegenkomt, is Dharavi al lang niet meer de grootste sloppenwijk van India. Wel is ’t er nog steeds enorm dichtbevolkt. Vrijwel alle huizen bestaan slechts uit één kamer. Sommigen hebben nog een zoldertje of bovenverdieping. De grootste “huizen” zijn ongeveer 12 vierkante meter. In die ene kamer gebeurt alles: koken, eten, slapen en bezoek ontvangen. Sanitair is heel eenvoudig en moet met honderden mensen gedeeld worden. Het is een plek waar je liever niet komt. Veel vrouwen durven ’s nachts niet naar de wc te lopen, wat eens per maand een heel vervelend extra probleem betekent. Zoiets als een fiets repareren, of je ton met noodwatervoorziening parkeren, doe je gewoon in het smalle gangetje voor je voordeur. Ook al wordt het daardoor nog smaller. Wat er hier bij brand gebeurt, daar moeten we niet aan denken.
Na de thee bij Ruqaiyya gaan we verder Dharavi in
Nadat we afscheid hebben genomen van Ruqaiyya en haar familie gaan we verder op verkenning. Volgens de familie kan dat volstrekt veilig en dat voelt ook zo. We ontmoeten een stel schooljongens die ons in het Engels meer vertellen over hun leven in de wijk en worden bij verschillende bedrijfjes met open armen ontvangen om even een kijkje te nemen. Een bakker plakt op dezelfde wijze als in het Midden-Oosten platte broden, tegen de binnenkant van een ronde oven. Twee mannen naaien op de derde verdieping, in een minuscuul ateliertje bh’s aan elkaar voor 50 roepies per stuk. De beperkte ruimte is een steeds terugkerend thema. Twee vrouwen hebben wat lekkers gebakken in een huisje van hooguit twee bij twee. Lachend steken ze me de doos met zoetigheid toe.
Ongelooflijk hoe deze mensen vol moed en ondernemerslust aan hun projecten werken. Als we op een heel andere plek Dharavi worden uitgespuugd dan waar we erin zijn gegaan, staan we even met onze ogen te knipperen. Deels vanwege het plotselinge, felle licht, maar ook vanwege de extreme armoede die we juist buiten de wijk zien. Een oudere vrouw die plastic verzamelt om wat kleingeld te verdienen, eet restjes uit de vuilnishoop. Naast de honden en geiten. Niemand lijkt haar te zien. De huizen achter haar zijn wat groter, maar zoveel armoediger dan die in Dharavi. Het is ons in één keer duidelijk wat mensen bedoelen, als ze Dharavi een vijfsterren-sloppenwijk noemen.
Beperkte ruimte en ondernemerslust in Dharavi
Afvalsortering in de sloppenwijk aan het spoor in Kurla
Als we een andere dag voor de tweede keer uit de trein stappen in Kurla, zien we wat het leven in een minder “luxe” sloppenwijk inhoudt. Dat grote delen van Kurla tot de armste en meest troosteloze van heel Mumbai behoren, hadden we een vorige keer al gezien. Dit keer valt ons oog op een klein wijkje van schamele hutten aan de Oostkant van het spoor. Vanaf de voetgangersbrug zien we aan een oud rangeerspoor een hele rij bouwwerken, gemaakt van golfplaten en stukken plastic. Kinderen scharrelen er rond en volwassenen lopen met enorme zakken te sjouwen. Wij besluiten dichterbij te gaan kijken. Onder de trap van het station zien we een kleine doorgang, die ons bij het hoekhuis naast het spoor brengt. Dit is het enige stenen huis dat we zien en blijkbaar is er hier een flessensorteerpunt. Een vrouw zit op haar hurken in hoog tempo plastic flesjes in de juiste zakken te gooien.
Zodra ik het spoor op loop, wordt mijn aandacht getrokken door een piepklein jongetje met een veel te wijs gezicht. Babbu heeft de lengte van een kleuter, maar blijkt al negen te zijn. Zijn vader is amper groter dan onze meiden en weet niet zo goed wat hij met onze aanwezigheid daar moet. Hij begint allerlei clownsstreken uit te halen. Net als ik me afvraag of het beter is om weg te gaan, spreekt een jonge gast ons aan. Hij ziet er keurig uit en minder misplaatst dan wij, maar zeker ook wat te netjes voor deze plek. Hij blijkt de baas te zijn van dit stukje afvalverwerking. Zijn plekje hier heeft hij gekocht, bij de grote Bobo van deze sloppenwijk. Hij organiseert de verwerking van allerlei soorten plastic, die krom lopende mannen en vrouwen steeds in enorme zakken komen brengen. Hij vertelt dat elk van hen ongeveer 20 Roepies krijgt voor zo’n volle zak, net als de transportdienst, de zakkenbezorger en degene die het plastic verder verwerkt. 20 Roepies is ongeveer 12 Eurocent en precies genoeg voor een bordje waterige Dhal bij de gaarkeuken.
Eén van de sloppenwijken met afvalverwerking in Kurla
Ondertussen komen mannen met hele stapels dozen over het spoor aanlopen. De pakketten zijn duidelijk loodzwaar. Zij transporteren deze goederen, voor iemand die ze besteld heeft. Deze plek langs het station is ideaal, zo wordt ons verteld. Je kunt er makkelijk spullen transporteren en de plastic flesjes worden hier vaak na een ritje met de trein weggegooid door de duizenden reizigers die hier dagelijks passeren. Over het spoor komt Rafiq aan lopen, met een grote zak op z’n hoofd. Er zit geen plastic in, maar groenten. Of hij ze alleen vervoert, of mee naar zijn huis neemt om een andere reden wordt niet duidelijk. Dat ook hij veel te licht en klein is voor zijn leeftijd van dertien jaar is wel direct te zien. Zowel Babbu als Rafiq gaan niet naar school. Officieel is er een leerlicht in India, maar in de praktijk wordt dat vrijwel niet gecontroleerd.
Verderop langs het spoor neem ik een kijkje bij twee mannen, die het afval dat niet verwerkt kan worden, verbranden op het spoor. Een derde man komt luid zingend met een enorme koptelefoon uit één van de golfplaten huisjes. Hij gaat het afval naast het spoor verbranden. Een dikke, zwarte wolk is het gevolg en trekt de aandacht van veel mensen die net over de spoorbrug lopen. Wellicht zijn wij het ook zelf, die zorgen dat iedereen spontaan blijft staan kijken. Ook uit de sloppenwijk komt steeds meer bekijks. We besluiten dat het tijd is om te vertrekken. We zijn nog maar net weggelopen bij de brandende afvalhoop als een spuitbus met een enorme knal uit elkaar knalt. Daar stonden wij net nog, naast Babbu. Inmiddels heeft Babbu al z’n kleren uitgetrokken en is hij zich gaan wassen met het water uit de emmer, die zijn vader net uit de put gehaald heeft.
Eén van de sloppenwijken in de Kurla – Ghatkopar belt
Als we terug lopen naar dat gat onder de trap van het station valt mijn oog nog op een vogelkooitje, dat aan de deur van één van de golfplaten hutjes hangt. Eronder staat een peuter. Blijkbaar heeft zijn vader of moeder de vogel gekocht. Ik vraag me af hoeveel zakken plastic ze daarvoor hebben moeten verzamelen. De afvalverwerking en de wijk er omheen blijken deel uit te maken van de Kurla – Ghatkopar belt. Deze aaneenschakeling van sloppenwijken is groter dan Dharavi en ons hotel Liberty Plaza (om meerdere redenen geen aanrader) staat aan de rand van deze “belt”. Bizar genoeg is ook één van de grootste en bekendste winkelcentra van Mumbai hier om de hoek! Van wat de ene Mumbaiker hier in een uur uitgeeft, moet de ander een jaar leven. Het contrast tussen arm en rijk hebben we nergens groter gezien dan in deze stad.
Meer verhalen van de straat in Mumbai
Tijdens onze dagen in Mumbai hebben we veel meer mensen ontmoet, elk met hun eigen verhaal. Zo is er Ritik, het meisje dat armbandjes verkoopt bij het uitzichtpunt aan de rand van Dhobi Ghat. In deze wijk wonen de mensen bijna net zo dicht op elkaar als in Dharavi, maar hier is nóg meer zichtbare bedrijvigheid. Deze enorme openluchtwasserette is uniek in Mumbai en in de wereld. Het inkomen van de hard werken de mannen, die hier onder zware omstandigheden de was doen voor ziekenhuizen en hotels, wordt gebruikt om hun kinderen een opleiding van te geven. Langzaam klimmen gezinnen zo op naar een beter leven. Ritik hoort eigenlijk niet in Dhobi Ghat, maar heeft honderden kilometers hier naartoe gereisd, om samen met haar moeder sieraden te verkopen. Ze is pas vijftien en nog nooit naar school geweest. Haar gulle lach is schitterend en haar hart nog mooier. Ze heeft niks, maar geeft onze meiden een armbandje uit haar doos vol koopwaar. Als ik haar wil betalen, wil ze daar niks van weten.
kinderen van de straat in Mumbai
Ook zijn er de mannen die pakketten sjouwen of die ze met hun houten karren vervoeren, op de vele drukke markten van Mumbai. Zwaar, lichamelijk werk en soms is hun vracht nauwelijks te tillen. Toch is er vaak tijd voor een glimlach en willen ze zelfs gauw even stoppen voor een foto. Tijd voor een grapje is er tussen de vrachten door altijd. Allemaal hebben ze een gezin, met waarschijnlijk meer monden te voeden dan met hun loontje verantwoord is. Allemaal hebben ze een eigen verhaal, dat het zeker ook waard zou zijn om hier te vertellen.
Ik vind die dicht op elkaar gepakte stad, met 30 miljoen inwoners en 40% onder de armoedegrens, enorm fascinerend. De levensomstandigheden in sloppenwijken en van hele gezinnen, die letterlijk onder een brug wonen, staan zo ver af van alles wat wij normaal vinden. Soms is het verdrietig, vaak bewonderenswaardig. Hoe is het mogelijk dat mensen zo leven en toch zo opgewekt en relaxt door het leven gaan! Het heeft ons opnieuw laten ervaren hoe rijk en bevoorrecht we zijn, maar ons ook laten zien dat het belangrijkste in het leven zeker niet het materialistische is.
Keihard werken voor weinig, op één van de vele markten in Mumbai
Tips voor wie ook een sloppenwijk in Mumbai in gaat
Geen idee of het waar is, maar het schijnt dat Dharavi de Taj Mahal heeft verstoten van de positie van populairste bezienswaardigheid van India. Toen wij er waren hebben we geen enkele tour of andere toeristen gezien, maar wij hebben dan waarschijnlijk ook een deel van de wijk gezien dat in geen enkele tour is opgenomen. De tours naar Dharavi gaan voornamelijk naar het deel waar de meeste bedrijvigheid is, in de vorm van kleine fabriekjes. Zo zie je meestal een pottenbakker, een leerfabriekje en een afvalscheidingsbedrijfje. Sommige tours zijn inclusief een lunch bij een lokale familie, maar de meesten niet. Boek je een tour met lunch, dan loop je ook een klein stukje door het echte woongedeelte van de sloppenwijk en stap je binnen in één van de huisjes. Wij liepen Dharavi min of meer zonder plan in en zijn maar ergens begonnen. Vanuit die ervaring en de ervaringen die we in de andere sloppenwijken van Mumbai hebben opgedaan deel ik de volgende tips:
Misschien een inkoppertje, maar laat je dure sieraden en merkkleding thuis als je een sloppenwijk in gaat of überhaupt buiten de toeristische gebieden van Mumbai rondloopt. Je weet nooit wie je tegenkomt en of je mensen in de verleiding brengt met jouw dure verschijning. Bovendien hoef je jezelf ook niet steeds druk te maken over de veiligheid van je spullen, als je ze niet bij je hebt. Wij hebben zelf wel altijd een weggeefportemonnee bij ons op reis. Die ging ook mee de slums in. In de portemonnee zit voor een paar euro aan lokaal geld en wat oude pasjes, die niet meer bruikbaar zijn. In geval van een beroving zouden we die kunnen weggeven als zijnde onze enige portemonnee.
Voor sommigen is het leven en voor anderen overleven in de sloppenwijken van Mumbai
Wát je ook doet in een volkswijk of sloppenwijk in Mumbai, volg altijd je intuïtie. Wij hebben veel lieve, hartelijke en goede mensen ontmoet. Mensen hebben het hier vaak zwaar en komen soms op het verkeerde pad. Voelt het ergens niet goed, ga zo gauw mogelijk verder. Met google maps houd je in elk geval een idee welke kant de buitenkant van de wijk is. Wijken als Dharavi zijn zo’n doolhof, dat je geheid verdwaalt, ook met maps. Zoek bedrijvigheid op en spreek mensen aan als je hulp nodig hebt. Vrijwel alle mensen hebben een goed hart, ook hier. Juist hier!
Geef meer dan je neemt. Dat hoeft geen geld te zijn. Maak contact. Toon je ware interesse en geef tijd. Je zult versteld staan van de gastvrijheid en de vriendelijkheid die op je pad komen. Mensen zijn trots als je hun werkplaats of huis bezoekt, zeker als je vragen stelt over hun leven en laat zien hoe bijzonder je dat vindt.
Geef geen geld, ook al is de situatie schrijnend. In een mum van tijd zullen er tientallen mensen om meer komen vragen. Bovendien krijg je zo scheve gezichten. Alle ogen zijn op je gericht en er zijn zoveel mensen dat altijd iemand het ziet. Koop liever iets bij één van de winkeltjes in en rond de wijken. Zo steun je de lokale ondernemers. Wij kwamen in Dharavi verschillende winkeltjes tegen die letterlijk een gat in de muur zijn. We hebben er drinken en wat snacks gekocht, tot grote verrassing van de eigenaars.
Oprechte interesse brengt je veel, of je nou in een sloppenwijk bent of ergens anders
Wil je toch liever met een gids een sloppenwijk bezoeken, bijvoorbeeld omdat je voor de eerste keer in India bent? Dat kan alleen in Dharavi. Kies een verantwoorde organisatie uit, die goede gidsen heeft, liefst zelf wonend in Dharavi. Zij vertellen een verhaal uit hun hart en kennen de wijk op hun duimpje. Welke organisatie verantwoord is en welke niet, is lastig online te ontdekken. Reviews zijn vaak wisselend. Zelf heb ik verschillende websites bekeken op het moment dat ik me afvroeg of we met een gids op pad zouden gaan of niet. Ik heb overwogen een volledige dag op pad te gaan met één van de gidsen die onafhankelijk werken, maar uiteindelijk voelde ook dat niet okee. Ik houd er bovendien van om mijn neus achterna te gaan en ontmoetingen te laten afhangen van de toevalligheden die op mijn pad komen. Doe je eigen onderzoek en maak je eigen keus.
